Pod krzyżem pańszczyźnianym w Gorajcu

17 maja o godz. 23:58 podczas XVII edycji Dnia Wolności Chłopskiej. Śpiewa (rewelacyjnie śpiewa) zespół Dusza. Kto tam nigdy nie był, niech żałuje!

Mały dopisek o 05:53. Na imprezie w Gorajcu jeden z animatorów Dnia Wolności Chłopskiej powiedział mi, że niepokoi go popularność Grzegorza Brauna wśród tamtejszej ludności. Faktycznie ogrodzenia domów obwieszone były banerami Grzegorza Brauna (w podobnej ilości, co Nawrockiego, ale były też reklamy Trzaskowskiego i rzadziej Menzena). No i jak się okazało z danych exit pollu twardy faszysta Brun zdobył - 6,2% głosów, zaś miękki faszysta Menzen aż - 15,4%... (użyte tutaj parametry "twardości" i "miękkości" dotyczą retoryki wyborczej, bo tak naprawdę między oba tymi populistami nie ma specjalnej różnicy, wspomnijmy tzw. piątkę Menzena, obaj są też prorosyjscy). 

Krzyż pańszczyźniany w Gorajcu

A propos zaproszenia do Gorajca z wczorajszego posta:

[Gorajec - krzyż pańszczyźniany (awers i rewers) - 11.06.2022]

 

Gorajec (woj. podkarpackie, pow. lubaczowski, gm. Cieszanów) GPS: 50.26855, 23.19758
Kamienny krzyż na murowanej prostopadłościennej podstawie z kamienia; stojący w centrum wsi przy skrzyżowaniu dróg. Monument z Gorajca wykonany jest z wapienia i ma obustronne napisy w języku ukraińskim. Na awersie krzyża znajdują się dwie inskrypcje, pisane w pionie i poziomie. Napis poziomy: „НЕХАЙ ВАМ БУДЕ ПРАВО / BѢPHЫИX XR(ЕСТЬЯНЕ) ПAMЯTЬ BЪ / ЧНАИЯ ДАНОЙ СВОБОДИ” („Niechaj wam będzie prawowierni chr[ześcijanie] pamięć wieczna danej wolności”). Napis pionowy: „СП(A)СИ ГДИ ЛЮДИ ТВОЯ БЛГОСЛОВИ ДОСТО / ЯНIЕ ТВОЕ ПОБѢДИ БЛАГОВѢРНОMY / КОРОЛЮ НАШЕМУ НА(Д) ОПPОТИВНЫЯ ДAPY(Й)” („Zbaw Panie lud Twój pobłogosław dziedzictwo Twoje zwycięstwami prawowiernego króla naszego nad wrogami obdarzaj”). Szymon Modrzejewski zauważa, że tekst ten to parafraza Troparionu, ton 1, na święto Podniesienia Krzyża Pańskiego (w oryginale: „zwycięstwem prawowiernych nad przeciwnikami obdarzaj”). Na zwieńczeniu pomnika znajduje się mały metalowy krzyż, którego kształt powiela formę krucyfiksu wyrytego w szczycie belki pionowej. Na rewersie monumentu z Gorajca znajduje się inskrypcja: „ПАМЯТ / НАДАНОI / СВОБО / ДЫ ОТ / ПАНЩИ / НЫ ОТ ДНЯ 15 го МАЯ РО / КУ Б: 1848. А ПОСТАВЛЕННА / TAЯ / ФѢГУРА / Р. Б. / 1850 / M. MAЯ / ДHЯ / 18  о” („Na pamiątkę nadanej wolności od pańszczyzny od dnia 15-go maja roku 1848, a postawiona ta figura r.[oku] p.[ańskiego] 1850 m[iesiąca] maja / dnia / 18-o”). Do września 2013 r., kiedy został wykonany gruntowny remont pomnika przez Stowarzyszenie Folkowisko, inskrypcje na krzyżu, przykryte wieloma warstwami pobiały i farb, nie były czytelne.

(NIE)WIDZIALNE POMNIKI WOLNOŚCI

czyli wystawa o upamiętnieniach zniesienia pańszczyzny - majacych postać przydrożnych krzyży i kapliczek) - w Kamienicy Hilarego Majewskiego w Łodzi już w nabliższy czwartek 26 września. Nie tylko fotografie... (te w liczbie 44 w postaci wydruków 40x50cm, reszta materiału na dwóch projekcjach).

Zdjęciom towarzyszą narzędzia dyscyplinowania ludzi pracujących na folwarkach (baty i pieniądze zastępcze) oraz dwa doświadczenia dźwiękowe, oparte o współczesny i archiwalny materiał etnograficzny.

Pierwsze z nich, to kompozycja Rafała Mazura, stworzona z fragmentów rozmów i pejzaży dźwiękowych, zarejestrowanych podczas badań terenowych, prowadzonych przez Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Latem 2023 roku zespół w składzie: Dorota Majkowska-Szajer, Justyna Matwijewicz i Magdalena Zych śledził echo relacji wieś-dwór, wysłuchując opinii na temat współczesnych stosunków pracy, własności gruntów, źródeł dochodów, kierunków i celów migracji w czternastu miejscowościach, w których istnieją pomniki upamiętniające zniesienie pańszczyzny.

Drugie doświadczenie dźwiękowe wykreował zespół teatralny, czyli Agnieszka Jakimiak, Bryce Lease i Lewis Gibson. Lokalny łódzki kontekst brzmi w oparciu o wybór źródeł z Archiwum Etnograficznego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi autorstwa Tomasza Romanowicza. Specjalnie wykreowana ścieżka dźwiękowa, zarejestrowana w technice binauralnej (umożliwiającej odczuwanie przestrzeni), prezentuje pamięć ostatniego pokolenia robotnic i robotników folwarcznych w zderzeniu z życiem w Łodzi.

Krzyż pańszczyźniany w Radzanowie (2)

[26.03.2022]

Cokół tego pomnika z piaskowca, zakończony podwójnymi wolutami, jest niemal identyczny z monumentami z Przytyku, Wolanowa i Zakrzewa. Obecnie od frontu do cokołu przytwierdzona jest tablica z czarnego granitu z następującą inskrypcją: „PRZED TWE OŁTARZE / DZIĘKI CI SKŁADAMY / ZA OJCZYZNĘ WOLNĄ / KTÓRĄ DZISIAJ MAMY / I – XI 1918 R.” Biorąc pod uwagę zapis z sierpnia 2013 r. dostępny w serwisie maps.google.com, należy uznać, że obiekt został poddany renowacji, w ramach której zamontowano wspomnianą granitową płytę oraz wymieniono krzyż, także na granitowy. Pierwotnie inskrypcja na cokole miała następujące brzmienie (które regionalista Kazimierz Mróz odnalazł w publikacji Памятная книжка радомской губернiи за 1902 гoдъ („Księga pamiątkowa guberni radomskiej za rok 1902”): „Wdzięczni włościanie gminy Radzanów, stawiają ten pomnik na pamiątkę nadania im gruntów i prerogatyw przez Najjaśniejszego Aleksandra II Króla Polskiego Najwyższym Ukazem z dnia19 lutego/2 marca 1864 r.” Ponadto na podstawie krzyża znajdował się napis (udokumentowany fotograficznie przez Mroza latach 60. XX w.): „Boże wspomagaj te włości teraz i w przyszłości”.

Krzyż pańszczyźniany w Radzanowie

[1.10.2022]

Do książki wejdzie jednak zdjęcie wcześniejsze...

Krzyż pańszczyźniany w Janowicach (4)

[1.08.2023]

Widać wyraźnie zagłębienie po wcześniejszej (skutej) inskrypcji. Ciekawe, co by się ukazało naszym oczom, gdyby tak usunąć zaprawę z cokołu?

Krzyż pańszczyźniany w Janowicach (3)

[1.08.2022]

Krzyż pańszczyźniany w Janowicach (2)

[7.11.2022]

Do książki wejdzie jednak zdjęcie z 20 lutego 2022. Niestety wieniec kwiatowy z PCV zasłonił skutecznie płaskorzeźby na pomniku. W sumie korzystniej dla fotografii byłoby, gdyby ktoś rozebrał ten wątpliwej urody baldachim... (w tej wsi wszystkie krzyże i kapliczki mają takie zadaszenie).

Krzyż pańszczyźniany w Janowicach

[Janowice - 20.02.2022]

 

Na froncie cokołu pomnika znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca chłopa w sukmanie, który klęczy z rękami złożonymi w geście modlitwy. Na wyższym piętrze monumentu widać przedstawienie Matki Boskiej, powyżej krucyfiks z trójlistnym zakończeniem ramion i figurą ukrzyżowanego Chrystusa. Po prawej stronie cokołu znajduje się inskrypcja ze słowami wielkopostnej modlitwy: „Któryś cierpiał dla / nas rany Jezu Chrys / te Zmiłój się nad / nami. A Matko / Bolesna przyczyń się / za nami”. Po lewej stronie widać wgłębienia po usuniętych pierwotnych napisach. Aktualna inskrypcja ma treść: „Nacześć i chwałę uwiel / bienie Pana Boga tę / Figurę Wystawili Włość / janie Wsi Janowice / d. 30 Maja / 1883 r.” 

Dodać trochę błękitu?

Dodałem. Trochę. 
Będzie książka :)

Krzyż pańszczyźniany w Baszni Dolnej (po odczyszczeniu)

[15.04.2022]

Teraz już bardziej wyraźnie widać inskrypcję (Litera „г” może oznaczać w zapisie cyrylicą także cyfrę „3”): 

СЕЙ

КРЕСТЪ

ПОЛО

ЖЫЛА

ГРОМА

ДА БАШ

НИ

ВЪ ПА

МЯТЬ

НАДАННI

СВОБОДИ

CЪ

Г гo MAЯ

1848.

Krzyż pańszczyźniany w Bykowcach

[3.04.2022]

Kiedy robiłem zdjęcia w tym miejscu, podszedł do mnie mężczyna, który spytał - czy wiem jaki jest charakter tego krzyża? A gdy mu odparłem, że owszem doskonale, powiedział mi, że na tabliczkę złożyli się sąsiedzi tego pomnika wolności, dając metalowe przedmioty, z których ją odlano. Widoczny na zdjęciu krzyż jest ewidentnie ponowieniem, prawdopodobnie z lat 90. ubiegłego wieku.

Krzyż w Petrykozach dwa lata wcześniej

[Petrykozy - krzyż pańszczyźniany - 26.03.2022]

Po dokładniejszym przyjrzeniu się bliźniaczym krzyżom w Kobylanach, Makowie i Odechowie, wycofuję się ze stwierdzenia, że trójka ta odlana była z identycznej formy. Owszem, to ten sam projekt, jednak inskrypcje różnią się w szczegółach. Do książki pójdzie zdecydowanie zdjęcie późniejsze o dwa lata.

Krzyż pańszczyźniany w Wierzbnie

[27.04.2024]

Na cokole znjadują się następujące inskrypcje.

Od frontu (pisownia oryginalna):

KU WIECZNEJ CZCI I PAMIĘCI

Poległym Bochaterom tutejszej

gminy w 10-cio letnią rocznicę

odparcia nawały bolszewickiej

kładąą ten pomnik

Gminjacy

Wierzbno 18 X - 1930

Po prawej stronie (pisownia oryginalna):

PoLegLi na poLu chwały

W 1920.r.

Jakób Migas

Franciszek ZióŁek

Franciszek Sieminski

WŁadysŁaw Lubaszek

MaksymiLian SokóŁ

Andrzej Szamborek

Jan Krzoska

Jan IwoLski

StanisŁaw Tomczyk

Antoni Szymacha

StanisŁaw Firydus

Stanisław Pabian

Natomiast od zaplecza, które zasłania skutecznie rozrośnięty krzew bukszpanu, można znaleźć pierwotną inskrypcję (pisownia oryginalna):

Wdzięczni Włościanie

Ceszarzowi Wszech Rossyi

ALEXANDROWI

II mu

KRÓLOWI POLSKIEMU

zanadanie Im swobód

ukazem z dnia 19

Lutego Marca

1864

Gminna Wierzbno

Najwyraźniej to była kiedyś frontowa strona cokołu. Więc albo podstawę krzyża obrócono o sto osiemdziesiąt stopni, albo posadowiony na nim krucyfiks. Upamiętnienia zniesienia pańszczyzny o podobnym kształcie cokołu z motywem "jaskółczego ogona" znajdują się w następujących miejscowościach (tylko w trzech przypadkach zachowały się pierwotne inskrypcje dziękczynne):

Chlina

Łany Wielkie

Iwanowice Włościańskie

Łętkowice

Nawarzyce

Pilica

Prandocin-Iły

Skarżyce

Wawrzeńczyce

Krzyż pańszczyźniany w Petrykozach

[22.04.2024]

Historyk regionalista Paweł Puton, autor opracowania Wojenne losy krzyży i pomników uwłaszczeniowych z terenu guberni radomskiej, dopatruje się tutaj podobieństwa do żeliwnych pańszczyźnianych krzyży z Kobylan, Makowa i Odechowa. Faktycznie coś jest na rzeczy, ale tamte krucyfiksy są bliźniacze, wyraźnie odlane z tej samej formy i mają identyczne inskrypcje. Ten w Petrykozach też jest żeliwny, ma jednak inne proporcje, figura zbawiciela jest częścią odlewu (we wspomnianych wcześniej lokalizacjach Chrystus jest osobno odlanym elementem), a ramiona krzyża mają na bokach rant. Pozostaje kwestia nieobecności inskrypcji wyrażającej wdzięczność za edykt uwłaszczeniowy z 19 lutego / 2 marca 1864 roku. Pierwotnie krzyż stał przed kościołem w Petrykozach, po czym w latach 70. XIX wieku przeniesiono go na drugą stronę drogi i wtedy miała ponoć ulec zniszczeniu osobna tablica z tekstem dziękczynnym. Z tego placu, gdzie często parkowały furmanki, zaś konie zanieczyszczały otoczenie, przeniesiono go na teren prywatnej posesji, gdzie stoi do tej pory.

Krzyż pańszczyźniany w Baszni Dolnej

[10.07.2021]

W lipcu 2021 pojechaliśmy z Magdą Zych na Roztocze, żeby dokonać rekonesansu na temat krzyży pańszczyźnianych. Basznia Dolna – po Laszkach i Korzenicy - to było trzecie miejsce, które wówczas odwiedziliśmy. W sumie byliśmy wtedy w trzynastu lokalizacjach, zaś wizualne efekty tego rekonesansu przekonały nas, że tematem upamiętnień zniesienia pańszczyzny warto się zająć, a opracowanie wizualne i badawcze tego fenomenu ma sens.

Inskrypcja na krzyżu (podaję za książką Szymona Modrzejewskiego BRUSNO. (NIE)ISTNIENIE W KAMIENIU) głosi: Sej / Krest’ / poło•żyła / hroma•da Basz•ni / w pamjat’ / nadanija (nadannoj) swobody / s / 3ho maja / roku / 1848. W tłumaczeniu na współczesny język polski i z uwzględnieniem podziału na wersy tekst ten ma następujące brzmienie: Ten / Krzyż / posta•wili / mieszkań•cy Baszni / na pa•miątkę / nadania / wolności / od / 3go maja / roku / 1848.

Krzczonowice raz jeszcze

[Krzczonowice - krzyż pańszczyźniany - 1.08.2023]

Krzyż pańszczyźniany w Krzczonowicach

[4.03.2022]

Do książki wejdzie jednak inne zdjęcie i o innych proporcjach kadru (4:5). Wydawnictwo będzie składać Parastudio, a wydawcą jest Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Tak w ogóle, publikacja będzie dwutomowa... W drugiej książce (skład pracowni Noviki) będzie można poznać wyniki badań terenowych, jakie zespół kierowany przez Magdalenę Zych przeprowadził w 14 wybranych lokalizacjach, gdzie znajdują się pomniki zniesienia pańszczyzny. Stay tuned.