Żarki Żydowskie

Żarki żydowskie to książka niezwykła i ważna. Wydana przez Fundację Brama Cukermana publikacja, którą przygotowali Karolina i Piotr Jakoweńko, zawiera zdjęcia przedstawiające mieszkańców Żarek, wykonane kilka lat przed wojną oraz w czasie okupacji (według redaktorów wydawnictwa są to lata 1937-42). Fotografie zamieszczone w albumie w większości wyszły spod ręki (oka) Józefa Baciora, który prowadził tam usługi fotograficzne. Ponieważ nie posiadał on wówczas stałego atelier, portrety powstawały na ulicach miasteczka lub w tzw. lesie fabrycznym – lokalnym terenie rekreacyjnym, przez co sprawiają wrażenie bardziej naturalnych, niż typowe studyjne zdjęcia z tamtych czasów Nie jest też bez znaczenia, że w swojej pracy Bacior posługiwał się kamerą małoobrazkową, więc jego portrety maję pewne cechy - jak to wtedy nazywano - „laikarstwa” i przypominają amatorskie fotografie pamiątkowe… Żarki przed drugą wojną światową zamieszkiwało 5000 mieszkańców, z czego ok. 3000 stanowili Żydzi. W miasteczku ocalała jedna z synagog (jej zdjęcie jest oczywiście w książce Niewinneoko nie istnieje), zaś układ urbanistyczny oraz wygląd wielu domów nadal nie pozostawia żadnych wątpliwości, że mamy tutaj do czynienia z dawnym sztetlem. Na zdjęciach Baciora widzimy anonimowych dzisiaj mieszkańców Żarek (wydawcom udało się do tej pory zidentyfikować sześć personaliów), Polaków i Żydów, których odróżnić od siebie można dopiero w momencie, gdy ci ostatni już w czasie okupacji niemieckiej pozują do portretów z opaskami z gwiazdą Dawida na przedramieniu... Ponieważ klientami żareckiego fotografa nie byli chasydzi, ani ortodoksi (być może nie mieszkało ich zbyt wielu w Żarkach lub po prostu nie angażowali Baciora?), na zdjęciach oglądamy ubranych z małomiasteczkową elegancją obywateli przedwojennej Polski, których „żydowskość” lub „chrześcijańskość” trudno dzisiaj zidentyfikować... (choć być może nie doceniam w tym momencie wprawnego oka współczesnego polskiego antysemity?). Józef Bacior zmarł tragicznie w 1989 roku, więc niestety nie można go zapytać o okoliczności wykonywania portretów, ani o jego relacje z klientami. Z wypowiedzi syna fotografa zamieszczonej w książce dowiedzieć się możemy, że po likwidacji żareckiego getta (którego mieszkańców wywieziono do komór gazowych Treblinki), przeprowadził się on do pożydowskiego domu przy rynku, gdzie mieścił się zakład fotograficzny. Józef Bacior używał go do swojej śmierci. Przechowywane na strychu negatywy przekazał Fundacji Brama Cukermana wnuk fotografa Damian Kot. Ciekawa jest też tutaj historia w jaki sposób Karolina i Piotr Jakoweńko trafili na omawiany zbiór zdjęć i dotarli do potomków fotografa z Żarek. Wszystko zaczęło się od pudła z fotografiami, jakie znaleźli Państwo Jolanta i Wojciech Gałeccy, podczas porządkowania w Będzinie mieszkania po rodzicach Pani Jolanty i przekazali znalezisko Fundacji Brama Cukermana. Okazało się, że zdjęcia należały wcześniej do rodziny małżeństwa Heleny i Jehoszuy Najmanów, którzy przeżyli Zagładę, a w 1965 roku wyemigrowali do Australii. Na części odbitek znajdowały się pieczątki zakładu Józefa Baciora.

Fundacja Brama Cukermana działa w Będzinie od 2009 roku i powołana została w celu opieki nad domem modlitwy, mieszczącym się w tzw. Bramie Cukermana (jest to dawny pasaż handlowy - między dzisiejszą Aleją Hugona Kołłątaja, a Placem 3 Maja). Oczywiście fotografia tego obiektu także znalazła się w książce Niewinne oko nie istnieje. Kiedyś rozmawialiśmy o pokazie projektu w przestrzeni dawnego domu modlitwy, ale nic z tego nie wyszło... (nie pamiętam już z jakiej przyczyny). Z Karoliną i Piotrem spotkaliśmy się na wiosnę tego roku w Nieporęcie na corocznej konferencji Liderów Dialogu (gdzie miałem prelekcję dotyczącą Świętej Wojny) i tam właśnie dowiedziałem się o ich książce.